جایگاه آموزش عالی ایران

جایگاه آموزش عالی ایران در جهان

بخش اول : رتبه دانشگاهها و موسسات آموزش عالی ایران

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران بر پایۀ آخرین اطلاعات تولید علم، در نظام بین‌المللی وب آو ساینس(Web of Science) در سال ۲۰۲۱ در رتبۀ پانزدهم دنیا قرار دارد و آخرین به‌روزرسانی تولید علم ایران در نظام WoS در روز ۲۸ نوامبر سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که شاخص هیرش (H index) ایران عدد ۳۸۳ است که این عدد نشان‌دهندۀ میزان کیفیت بالای مقالات ایرانی ثبت‌شده است.

بررسی نشریات ایرانی نمایه‌شده در پایگاههای بین‌المللی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ تعداد ۱۷۲ نشریه در ISI و تعداد ۲۸6 نشریه در اسکوپوس (Scopus) نمایه شده‌اند. همچنین رتبۀ ایران در سال ۲۰۲۱ از نظر شاخص هیرش (H index) در جایگاه ۴۰ است. همچنین از نظر تعداد مقالات، میزان شاخص ایران برابر ۳۷۶ است.

نشریهٔ تایمز که هر سال رتبه‌‌بندی به‌روزشده‌ای از دانشگاه‌های برتر جهان منتشر می‌کند، در جدیدترین گزارش خود ۴۷ دانشگاه ایرانی را در میان برترین دانشگاهای جهان عنوان کرده است که بر این تعداد در مقایسه با سال گذشته 7 دانشگاه افزوده شده است. پس می‌توان نتیجه گرفت که با رتبه‌بندی ۴۷ دانشگاه ایرانی در بین ۱۵۲۷ دانشگاه برتر از ۹۳ کشور جهان، ایران پیشرفت چشمگیری در زمینهٔ رشد آکادمیک داشته است. همچنین بر اساس رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی شانگهای (ARWU) در سال ۲۰۲۰، ایران از نظر تعداد دانشگاه در منطقه و در بین کشورهای اسلامی رتبهٔ اول را از آن خود کرده است. در میان دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی تایمز، در شاخص درآمد صنعتی، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه صنعتی امیرکبیر برترین دانشگاه‌های ایران هستند و همچنین در شاخص پژوهش، افزون بر این سه دانشگاه، نام دانشگاه تهران و دانشگاه شیراز نیز در بین برترین دانشگاه‌های ایرانی به چشم می‌خورد. در شاخص استنادات نیز، در بین دانشگاه‌های ایرانی دانشگاه علوم پزشکی مازندران و دانشگاه علوم پزشکی گلستان در رتبۀ اول و دوم هستند.

آخرین به‌روزرسانی نظام رتبه‌بندی سایمگو (Scimago) نشان می‌دهد در بازۀ زمانی ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۰ کشورهای ایالات متحده آمریکا، چین، انگلستان، آلمان و ژاپن در ۵ رتبۀ برتر هستند. ایران در رده‌بندی جدید سایمگو در سال 2019، در مقایسه با سال 2018، از نظر سطح علمی و تعداد مقالات علمی ارائه‌شده پیشرفت چشمگیری داشته است. ایران با مجموع 64744 مقاله پانزدهمین کشور دنیا از نظر سطح علمی لقب گرفته است. طبق این بررسی‌ها بیشترین شمار مقالات ارائه‌شده از سوی ایران در سطح بین‌المللی با تعداد 17636 در حوزهٔ پزشکی بوده است. بعد از آن، مقالات حوزهٔ مهندسی با 16209 مقاله، بیشترین مقاله‌های علمی را در ایران به ‌خود اختصاص داده‌اند. سومین رتبهٔ مقالات علمی در ایران با 9395 مقاله، به حوزه فیزیک و نجوم می‌رسد. رتبه‌های چهارم و پنجم بیشترین مقالات علمی در کشور هم به‌ترتیب با 9443 و 8414 مقاله، به حوزهٔ علم مواد و شیمی اختصاص دارد. پس از آن‌ها بیوشیمی، ژنتیک و بیولوژی مولکولی، علوم کامپیوتر، ریاضیات، مهندسی شیمی و کشاورزی و علوم بیولوژیک بیشترین مقالات علمی را در سال 2019 از آن خود کرده‌اند.
بر اسـاس نتایجی که پایگاه اسـتنادی SCImago منتشر کرده، مـدارک و مقالات علمـی ثبت‌شـده از طرف جمهـوری ایـران در سـال ۱۹۹۶ میلادی ۸۵۰ مـورد بوده که ایران را در رتبهٔ ۵۴ جهان قرار می‌داده است. در حالی که در سـال ۲۰۲۰، تعـداد مـدارک و مسـتندات علمی ایران به ۷۴۴۴۰ مورد افزایش یافته که نسـبت به سـال ۱۹۹۶، رشـد ۵۷/۸۶ برابری را نشـان می‌دهد و رتبهٔ ایران در سال ۲۰۱۶ به رتبهٔ ۱۶ ارتقا پیدا کرده اسـت.

جایگاه علمی ایران در نیچر ایندکس (Nature Index) نیز در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد با توجه به اینکه آخرین به‌روزرسانی این نظام بین‌المللی برای گزارش‌های تولید علم هنوز تکمیل نشده، رتبۀ کل ایران ۳۵ است. این رتبه در سال ۲۰۲۰ عدد ۳۳ بوده است.

در جدیدترین نسخۀ رتبه‌بندی نیچر ایندکس که در ۱۴ ماه مارس سال ۲۰۲۳ به‌روزرسانی شده است، کشور ایران در میان ۳۰ کشور اول فهرست این رتبه‌بندی قرار دارد. این در حالی است که رتبهٔ ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی عدد ۳۲ بود. بر اساس چهار حوزهٔ موضوعی کلی فیزیک، شیمی، علوم زمین و علوم محیطی و علوم زیستی بهترین رتبهٔ جمهوری اسلامی ایران در حوزهٔ موضوعی فیزیک با رتبهٔ جهانی ۲۷ بوده است. ۹۵ دانشگاه و مرکز تحقیقاتی دولتی و خصوصی در این رتبه‌بندی حضور دارند و در بین همهٔ سازمان‌ها دانشگاه شیراز با کسب رتبه ۹۲۱ جهانی رتبۀ اول کشور را به دست آورده است.

رتبه‌بندی مرکز مطالعات علوم و فناوری هلند (CWTS Leiden) هم اطلاعاتی در مورد عملکرد علمی دانشگاه‌های سراسر جهان ارائه می‌دهد. در این رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر اساس تعداد نشریات نمایه‌شده در WoS برای مدت ۴ سال انتخاب شده‌اند. دانشگاه‌های راه‌یافته در این رتبه‌بندی توسط CWTS مطابق شرط ورود به رتبه‌بندی انتخاب می‌شوند و مقالات نمایه‌شده در پایگاه WoS متعلق به دانشگاه‌ها را جمع‌آوری می‌کند. محدودیت مهم این رتبه‌بندی در زمینه‌های تحقیقاتی خاص، به‌ویژه در علوم کامپیوتر، مهندسی و علوم اجتماعی و علوم انسانی است.
بر اساس آخرین نسخۀ رتبه‌بندی لایدن در سال ۲۰۲۲ که وضعیت علمی ایران را نشان می‌دهد ۴۴ دانشگاه ایرانی در جمع ۱۳۱۸ دانشگاه برتر جهان قرار گرفتند. این در حالی است که در سال قبل ۳۶ دانشگاه از ایران در این رتبه‌بندی حضور داشته‌اند. شاخص‌های مورد بررسی در رتبه‌بندی لایدن شامل مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی هستند که این ارزیابی‌ها از تولیدات علمی دانشگاه‌ها در سال‌های ۲۰۱۷ الی ۲۰۲۰ از پایگاه اطلاعاتی WoS استفاده شده است. ده دانشگاه برتر ایران در شاخص تأثیر علمی شامل دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه تبریز هستند.

فیزیک و نجوم

نظام رتبه‌بندی سایمگو (Scimago) در جدیدترین رتبه‌بندی خود بر اساس مقالات علمی منتشر شده در سال ۲۰20، در منطقه خاورمیانه کشور ایران را در رتبه نخست در حوزه فیزیک و نجوم و رتبه ۱4 در جهان اعلام کرده است.
بررسی‌های منتشر شده در مجله SCImago Journal & Country Rank نشان می‌دهد ایران با تعداد ۷ هزار و ۹۲۹ مقاله در زمینه فیزیک و نجوم با اختلاف نسبت به رقبا در رتبه نخست قرار دارد. پس از ایران، ترکیه با ۴ هزار و ۸۸۷ مقاله در مقام
دوم قرار دارد و پس از آنها عربستان سعودی جایگاه سوم را به خود اختصاص داده است.
حضور پژوهشگران ایرانی در میان پژوهشگران پراستناد دنیا

فهرست برترین پژوهشگران پراستناد دنیا (HCR (Highly Cited Researchers)) چهارده محقق و پژوهشگر ایرانی در این جمع قرار گرفتند. این فهرست سالانه، پژوهشگران حوزهٔ علوم و علوم اجتماعی را که دارای تأثیر گسترده و معناداری هستند شناسایی می‌کند. این تأثیر در انتشار مقالات پراستناد آن‌ها در طول یک دههٔ گذشته منعکس شده است. این پژوهشگران به نسبت جمعیت کل پژوهشگران حوزهٔ علوم و علوم اجتماعی دنیا، یک در هزار یا به عبارتی یک‌دهم درصد (۰.۱ درصد) برتر هستند.
تعداد استنادهای مقالات پراستناد (Highly Cited Papers) یکی از معیارهای اصلی انتخاب برترین پژوهشگران پراستناد دنیا بوده است. این مقالات بر اساس استنادات دریافتی، جزو یک درصد برتر در یک یا چند حوزهٔ موضوعی در پایگاه WOSهستند. پژوهشگران مطابق با فهرست پایگاه شاخص‌های اساسی علم (ESI) در ۲۱ حوزهٔ موضوعی انتخاب شده‌اند. همچنین از سال ۲۰۱۸ به بعد، پژوهشگرانی که در چند حوزه به صورت همزمان (Cross-Field) فعالیت می‌کردند نیز تحت یک رشتهٔ جداگانه طبقه‌بندی شده‌اند. بر این اساس، ۷۲۲۵ نفر به عنوان برترین پژوهشگر پراستناد دنیا در سال ۲۰۲۲ انتخاب شده‌اند و از جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۲ تعداد ۱۴ پژوهشگر برتر در لیست پژوهشگران پراستناد برتر دنیا قرار گرفته‌اند.
همچنین در فهرست دانشگاه استنفورد که مجموعه‌ای از چند شاخص استنادی مجزاست نیز تعداد استنادات دریافتی مقالات دانشمندان و جایگاه‌های نویسندگی آن‌ها (الگوی هم‌نویسندگی) و شاخص هیرش محاسبه شده است. در آخرین نسخهٔ این پایگاه داده، با محاسبهٔ استنادات تعداد ۱۸۷۰ پژوهشگر از بین تعداد کل ۲۰۰ هزار و ۴۰۹ پژوهشگر بین‌المللی با وابستگی سازمانی جمهوری اسلامی ایران حضور دارند. تعداد ۸۰ دانشگاه از جمهوری اسلامی ایران دارای ۵ پژوهشگر پراستناد ۲ درصد هستند.
ضمن اینکه توزیع پژوهشگران در حوزه‌های موضوعی یکسان نیست، ولی بیشترین درصد حضور پژوهشگران پراستناد ۲ درصد برتر کشور در موضوع پزشکی بالینی است. ترتیب ۱۰ موضوعی که بیشترین دانشمندان برتر را داراست شامل پزشکی بالینی، مهندسی، فناوری‌های راهبردی (هوش مصنوعی، نانو و…)، شیمی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، فیزیک و نجوم، کشاورزی، شیلات و جنگل‌داری، علوم زمین و محیط زیست، آمار و ریاضیات و زیست‌پزشکی است.
همچنین تعداد پژوهشگران ایرانی پراستناد یک درصد برتر دنیا نشان می‌دهد در یک دورهٔ چهارساله ورود پژوهشگران ایرانی در این فهرست رشدی حدود ۳۴۰ درصدی داشته است. تعداد دانشمندان ایرانی این فهرست از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ به ترتیب ۲۴۹، ۳۶۱، ۵۱۲،۶۸۵ و ۸۴۱ نفر بوده است.

بخش دوم : پیشرفت های علمی ایران

بسیاری از فناوری‌های بومی همساز با اقلیم ایران تا پیش از انقلاب عملاً وجود نداشت و تولیدات را به برخی صنایع دستی و محصولات سنتی محدود می‌کرد. همچنین تکنسین‌های ما تنها می‌توانستند نقش اپراتور تجهیزات خارجی را ایفا کنند، حال آنکه این روند در طی دهه‌های گذشته دگرگون شده است و کشور ما با کسب دستاوردهای متعدد علمی و فناوری در علوم و رشته‌هایی مانند هسته‌ای، نانو، بیوتکنولوژی، موشکی، سلول‌های بنیادین، هوافضا، دارو‌های نوترکیب، ثابت کرده است که دسترسی به قله‌های علم و فناوری امکان‌پذیر است.

فناوری نانو

ایران در حوزهٔ فناوری نانو همواره یکی از برترین کشورهای جهان بوده است. بر اساس گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی استات نانو (StatNano)که همهٔ داده‌های مرتبط با فناوری نانو را منتشر می‌کند، طی سال‌های ۲۰۱۹، ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ ایران از نظر جایگاه انتشار مقالات مرتبط با فناوری نانو در رتبهٔ چهارم قرار گرفته است. ایران در این گزارش بعد از کشورهای چین، آمریکا و هند در رتبهٔ چهارم قرار دارد.
در سال ‌۲۰۱۵میلادی تعداد ۶۶۹۰‌ مقاله مرتبط با فناوری نانو توسط محققان ایرانی به ثبت رسید که معادل ۷۲/۴ درصد از کل مقالات نانوی منتشـر شـده در سال ‌۲۰۱۵ بود. ایران با این سهم از تولید علم نانو همانند سال ‌۲۰۱۴ در رتبه هفتم دنیا قرار گرفت. این جایگاه در حالی به‌دست آمده که کشور در سال‌۲۰۰۱ و قبل از تأسیس ستاد فناوری نانو که تعداد معدودی از محققان و دانشمندان ایرانی با این فناوری نوظهور آشنا بودند. با انتشار ۱۰‌مقاله نانو در رده ‌۵۷ دنیا و ششم منطقه غرب آسیا قرار داشت. در سال‌های بعد، ایران همواره یک روند صعودی را در تولید علوم نانو طی کرد به‌طوری که از انتشار سالانه ۱۰‌مقاله نانو به انتشار روزانه ۱۸‌مقاله رسید. متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانوی ایران در سـال‌های ‌۲۰۰۱ تا ۲۰۱۵ حدود ۵۱‌ درصد بوده اســت. این تعداد از مقالات نانو حدود یک پنجم از کل مقالات علمی ایران را شامل می‌شوند. به طور کلی تعداد مقالات علمی به‌عنوان پارامتری برای سنجش و مقایسه رشد علمی افراد، دانشگاه‌ها و کشورها به‌شمار می‌رود و بیانگر بازدهی علمی آن‌هاست. طبق گزارش استت‌نانو بیش از ۴۲ درصد از انتشارات نانوی دنیا در سال ۲۰۲۱ را محققان چینی نگارش و منتشر کرده‌اند. آمریکا، هند و ایران به ترتیب با ۱۱.۵، ۹.۴ و ۵.۵ درصد در رده بعدی قرار دارند. در حال حاضر از تولید ۱۰ مقاله در علم نانو در سال ۲۰۰۱ به تولید سالانه عددی بالغ بر ۱۲ هزار و ۵۰۰ مقاله در این علم نوظهور رسیدیم و طبیعتا پس از آن توسعه فناوری‌ها رخ داد و پس از آن محصولات مرتبط با آن فناوری‌ها تولید شد.
در مجموع ۳۰۶ شرکت دانش بنیان اقدام به توسعه محصولات نانو کرده‌اند که ۲۴۶ شرکت در بخش توسعه محصول و ۶۰ شرکت در بخش توسعه دستگاه فعالیت داشته‌اند که این شرکت‌ها تا پایان تابستان سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۷۸۳ محصول و دستگاه مبتنی بر فناوری نانو تولید کرده‌اند که تمام تاییدیه‌ها را گرفته و وارد بازار شده‌اند. این در حالی است که در پایان سال ۹۹ این رقم ۷۵۰ تجهیز و محصول بوده است. از میان این ۷۸۳ محصول و دستگاه ثبت شده، ۵۶۶ مورد مربوط به محصولات نانو و ۲۱۷ مورد مربوط به تجهیزات نانو بوده است. از بعد صادرات نیز محصولات نانوی این شرکت‌ها به بیش از ۴۱ کشور دنیا از جمله کشور‌های کره جنوبی، استرالیا، چین، مالزی، اندونزی، روسیه، ترکیه و کشور‌های همسایه، کشور‌های اروپایی مثل انگلیس، آلمان، اسپانیا، فرانسه، آمریکای لاتین، کانادا و کشور‌های آفریقایی صادرمی‌شوند؛ بنابراین جغرافیای صادرات محصولات مبتنی برفناوری نانو بسیار گسترده است.

سلولهای بنیادی

ایران در زمینهٔ تولید علم در حوزهٔ سلول‌های بنیادی رتبهٔ اول منطقه و سیزده در جهان را دارد. بیش از 160 شرکت دانش‌بنیان در کشور در حال فعالیت هستند و 21 مرکز پیوند سلولی به مردم در این حوزه خدمات ارائه می‌کنند.
ایران در رشد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی اکنون به مرحله‌ای از رشد و شکوفایی رسیده‌ است که جایگاه سیزدهم را در جهان داراست و می‌تواند به مرور وارد عرصه صادرات فناوری و محصول شود.
ایران در این بین تعداد ۶ محصول پزشکی بازساختی تایید شده را داراست که رتبه پنجم از نظر ارائه محصولات مبتنی بر سلول در دنیاست.
از سوی دیگر در کشورمان موسسات پیشرویی نیز در زمینه پژوهش‌های سلولی مانند پژوهشگاه رویان وجود دارد و طی چند سال اخیر برای ژن درمانی بیش از ۲۰۰ مرکز فعال در این زمینه در کشور به وجود آمده است و هم‌اکنون مرکز جامع سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی مورد تایید وزارت بهداشت و درمان کشور قرار دارد.
بر اساس برنامه ریزی های صورت گرفته 11مرکز جامع سلول‌های بنیادی در کشور راه‌اندازی می‌شود که از این تعداد، هشت مرکز در حوزه زیر پوشش وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی فعالیت می‌کنند و سایر مراکز نیز زیر نظر پژوهشگاه رویان و وزارت علوم قرار دارند.
فناوری فضایی

ایران در حوزهٔ فناوری‌های فضایی همچنین در خاورمیانه پیشرو است و از نظر فناوری‌های فضایی در میان ده کشور برتر جهان قرار دارد. به طور کل، ۱۰ کشور در دنیا به معنای واقعی دارای فناوری فضایی هستند که شامل آمریکا، روسیه، چین، ژاپن، هند، ایران، انگلستان، اکراین، برزیل و آلمان می‌شوند. جایگاه ایران از رتبهٔ ۴۵ در سال ۱۹۹۶ به رتبهٔ ۱۱ جهان در سال ۲۰۱۷ ارتقا یافته است. برنامه‌ریزی دقیق برای استعدادیابی و جذب جوانان نخبه و متخصص با تکیه بر دانش و نوآوری موجب برداشتن گام‌هایی مقتدرانه همچون پرتاب ماهواره امید با ماهواره‌بر بومی سفیر امید در سال 2008 شد و پس از آن ایران به جمع باشگاه محدود کشورهای دارای توانمندی طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره پیوست.
بعد از آن ماهواره های فجر، طلوع و در گام مهم بعدی ماهواره پارس سپهر به عنوان یک ماهواره با ارتفاع بالاتر و سنگین تر از نمونه های قبلی طراحی و ساخته شدند.
برنامه فضایی کشورمان با همت مهندسان متعهد کشورمان تا کنون از روند مناسبی در بخش های مختلف صنعت هوا فضا و ماهواره، برخوردار بوده و مراحل آن سریعتر از بسیاری از کشورهای فضایی جهان به پیش می رود.
طی سالهای گذشته و در راستای استفاده صلح آمیز از فضا و بهره مندی متخصصان کشور در زمینه های گوناگون از اطلاعات ماهواره ای، برنامه فضایی کشور ساخت و پرتاب و عملیاتی کردن ماهواره های مختلفی را در دستور کار خود داده است.
ماهواره سینا اولین ماهواره ای بود که جمهوری اسلامی ایران توسط روسیه به فضا پرتاب کرد. سینا به صورت مشترک توسط دانشمندان ایرانی و متخصصان روس ساخته شده و تجربه ای مشترک بین دو کشور برای ارتقاء توان متخصصان داخلی و آشنایی با دستاوردهای کشورهای پیشرو در عرصه فضا بود. پرتاب ماهواره سینا باعث شد جمهوری اسلامی ایران در ردیف 44 کشور صاحب ماهواره در فضا قرار گیرد.

دارو سازی

ایران همچنین در حوزۀ داروسازی، در ساخت انواع و اقسام داروها و واکسن‌ها و به‌کارگیری انواع روش‌های مدرن درمان بیمارهای صعب‌العلاج مانند پرتودرمانی و اشعه‌درمانی و پزشکی هسته‌ای یکی از برترین و پیشروترین کشورهای جهان محسوب می‌شود. کسب رتبهٔ نخست تولید دارو در سطح منطقه و کسب رتبهٔ ۸ در جهان در تولید دارو، تولید 97% از داروهای مورد نیاز و صادرات دارو، از جمله داروهای بیوتكنولوژی، خودكفایی در ساخت انواع واكسن، ریشه‌كنی فلج اطفال و سایر بیماری‌های فراگیر، پوشش واکسیناسیون از30% به 100%، افرایش تعداد بیمارستان‌ها و مراكز درمانی، توسعهٔ بهداشتی كشور و موفقیت در اولویت به پیشگیری بر درمان و در نهایت افزایش امید به زندگی و كاهش مرگ و میر كودكان زیر یک سال سال و کاهش مرگ و میر مادران از دیگر دستاوردهای علمی در شاخۀ پزشكی محسوب می‌شود که می‌توان از آن به‌ عنوان انقلاب پزشکی نام برد. همچنین اکنون ایران مقام چهارم تولید داروهای نوترکیب را درسطح آسیا داراست و تاکنون ۱۴ دارو از این نوع در کشور تولید شده است. داروی نوترکیب به طور عمده در درمان بیماری‌های صعب‌العلاج مانند سرطان‌ها، برخی بیماری‌های ویروسی، ام‌اس و هموفیلی به کار گرفته می‌شود. ایران همچنین در علوم بیوشیمی، ژنتیک و زیست مولکولی یکی از کشورهای پیشرو و برتر جهان محسوب می‌شود و هم‌اکنون در این حوزه‌ها در جهان حائز رتبهٔ ۱۶ است.
ایران همواره در ساخت انواع واکسن‌ها یکی از کشورهای پیشرو به حساب می‌آید و حدود یک قرن گذشته دو مؤسسهٔ تحقیقاتی و پژوهشی و تولیدکنندهٔ واکسن به فاصلهٔ زمانی بسیار کمی از یکدیگر شروع به فعالیت کردند، به ‌طوری ‌که بعد از گذشت چند سال علاوه بر اشباع تولید واکسن توانستند رتبهٔ یک را در منطقهٔ غرب آسیا از آن خود کنند. این دو مرکز انستیتو پاستور ایران و مؤسسهٔ آزمایشگاه موسسهٔ تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی است. ایران همواره یکی از قطب‌های تولید واکسن‌های حصبه، ب.ث.ژ، سرخک و فلج اطفال در جهان محسوب می‌شود و در این سال‌ها با همه‌گیری بیماری کروناویروس، ایران یکی از اولین کشورهایی بود که با تولید واکسن‌هایی مانند کووایران برکت، پاستوکووک و اسپایکوژن نقش مهمی در مهار این بیماری داشت.
براساس آمارهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ایران در حوزه ی تولید داروهای نوترکیب در رده ی هفتم جهان قرار دارد و در تولید کلی دارو در سکوی 10 کشور برتر دنیا ایستاده است.
تولید نخستین نانو داروی ضد «سالک» دنیا، شکستن انحصار داروهای نوترکیب توسط متخصصان ایرانی، تولید انبوه داروی ضد سرطان به نام «دوکسوروبیسین لیپوزومال» با فناوری نانو و تولید انسولین قلمی برای نخستین بار در دنیا، مهمترین دستاوردهای 2 سال گذشته در حوزه ی صنعت داروسازی کشور به شمار می رود که به نظر می رسد ادامه ی این مسیر موجب شکل گیری دگرگونی در صنعت داروسازی ایران خواهد شد.

پزشکی و تجهیزات پزشکی

نخستین نای مصنوعی به کمک مهندسی بافت از سوی محققان ایرانی برای نخستین بار در دنیا ساخته شد. تحقیقات برای ساخت نای مصنوعی از حدود 10 سال پیش شروع شد. این پروژه از سخت ترین بخشهای ساخت یک عضو بوده است زیرا تولید غضروف نای به همان شکل بسیار عمل پیچیده ای است. نای با توجه به اینکه یک مجرای ساده فیزیکی نیست و از پوشش داخلی ترد و بسیار پیچیده ای تشکیل شده است، ساخت آن به صورت مصنوعی نیز تکنیک ویژه ای می طلبد که محققان ایرانی توانسته اند به این تکنیک دست پیدا کنند.
ساخت نخستین چسب بافتی هوشمند در دنیا از سوی محققان ایرانی از دیگر موضوعاتی بود که محققان ایرانی با تلاش پیگیر خود به آن دست یافتند. چسب های بافتی در جهان بیش از دو دهه است که در دنیا استفاده می شوند اما این چسب ها به دلیل مشکلاتی که برای نسوج انسانی ایجاد می کند، چندان مورد استقبال نبودند چسب بافتی که از سوی محققان ایرانی ساخته شده به صورت اتولوگ و از خون خود فرد مشتق شده است. عنوان هوشمند این چسب بافتی به این منظور اطلاق می شود که غلظت های مختلف برای نسوج نرم، عصب، شریان و حتی استخوان مورد استفاده گرفته است. ضمن اینکه قدرت کشش آن قابل تغییر است و همه شاخه های پزشکی می توانند از آن استفاده کنند. مهمترین کاربردهای این چسب بافتی، امکان پذیر شدن پیوند عروق، اعصاب و استخوان است.
رگ مصنوعی از نانو الیاف زیست سازگار زیست تخریب پذیر از سوی محققان ایرانی ساخته شد. این رگ مصنوعی با بهره گیری از تکنیک های نانوفناوری و مهندسی بافت تولید شد. پیش بینی می شود که حداقل سه سال و حداکثر 10 سال دیگر این طرح به کاربرد بالینی برسد. هدف کشت سلول‌های "سنگفرشی" و عضلانی در دو طرف این رگ است که در صورت این موفقیت می توان پیوند اصلی را انجام داد.
پژوهشکده رویان با تولید رده سول های بنیادی جنینی نام ایران را در بین 10 کشور برتر دنیا که به این فناوری دست یافته اند، قرار گرفت. ایران‌ بعد از کشورهای‌ آمریکا، استرالیا، سوئد، انگلیس‌، هندوستان‌، کره‌ جنوبی‌، ژاپن‌، سنگاپور موفق‌ به‌ تولید این‌ سلولها شده‌ است‌.
اولین کودک حاصل از روش IVF در ایران در این پژوهشکده در سال 1992، دومین کودک حاصل از روش میکرواینجکشن در ایران در سال 1994 در پژوهشکده رویان و اولین کودک حاصل از روش PGD در ایران در سال 2004 در پژوهشکده رویان متولد شد.
نخستین گوسفند شبیه سازی شده ایران با تلاش محققان ایرانی در سال 2005به دنیا آمد. رویانا بره شبیه سازی شده از نژاد افشاری است که در روند شبیه سازی در تخمکی که هسته آن خارج شده، بدنیا آمد.
هم چنین محققان ایرانی توانستند از سلولهای بنیادی جنینی موش موشهایی به منظور مدل های حیوانی آزمایشگاهی برای تحقیقات تولید کنند. این حیوانات به عنوان مدل استفاده می شوند و در فاز اول به کمک سلولهای بنیادی تهیه شده اند.
پژوهشگران ایرانی توانستند در تولید پروتئین فاکتور رشد فیبروبلاستی انسانی به خودکفایی برسند و در سه جنبه مختلف خطوط جدیدی را در بخش تحقیقات ایجاد کند و به فناوری بومی تولید پروتئین فاکتور رشد فیبروبلاست انسانی دست یابند.
پروژه تزریق سلول های شوآن برای ترمیم آسیب های نخاعی به عنوان یک درمان بی خطر برای نخستین بار در جهان از سوی پژوهشگران ایرانی اعلام شد و نتیاج بالینی این تحقیق پس از 10 سال به اطلاع عموم رسید. برای اینکه درمان بوسیله تزریق سلول های شوآن به بیماران آسیب نخاعی موفقیت آمیز باشد. مرکز تحقیقات ضایعات نخاعی دانشگاه علوم پزشکی تهران در حال انجام کار تحقیقاتی بر روی سه پروژه است که تزریق سلول های شوآن و تزریق سلول های بنیادی و سلول های حس بویایی این سه پروژه است.روش تزریق سلول های شوآن به بیماران آسیب نخاعی یک روش ابتکاری و نوین است که برای اولین بار از سوی دانشمندان ایرانی با موفقیت انجام گرفت. در دو کشور روسیه و چین از سلول های بنیادی برای درمان آسیب نخاعی استفاده شده اما روش ایران در تزریق سلولهای شوئن به بیماران آسیب نخاعی تاکنون بر روی چند بیمار داوطلب انجام شده و موفقیت آمیز بوده است.

محققان ایرانی در سال 1990 برای نخستین بار در کشور توانستند پیوند مغز استخوان را به انجام برسانند و پس از این مدت انجام دوهزارمین پیوند مغز استخوان را جشن گرفتند. 40 نوع بیماری به کمک پیوند مغز استخوان و سلول درمانی، بهبود پیدا می کنند.
داروسازان کشور با همت و تلاش به فناوری تولید داروهایی همچون داروی نوترکیب فاکتور 8 برای درمان بیماری‌های خونی، هموفیلی و داروی تراستوزومپ ،هرسپیتین برای درمان سرطان سینه ، واکسن هموفیلوس آنفولآنزا برای پیشگیری از مننژیت اطفال ،داروی نوترکیب FSH برای درمان ناباروری، داروی هورمونی سینوپار(PTH) برای درمان اختلال غدد پاراتیروئید، پک GCSF برای پیوند مغز استخوان و خون سازی در بدن بیماران پس از شیمی درمانی، اتانرسپت برای درمان تورم مفاصل و داروی هورمونی لوپرولاید برای درمان سرطان پروستات و ریه و وارفارین به عنوان رقیق کننده خون در این دوسال اخیر دست یافته اند.
چند کیت آزمایشگاهی توسط متخصصان کشورمان ساخته شد. این کیت‌ها برای تشخیص بیماری‌هایی چون هپاتیتC ، سفلیس،‌نازایی، اختلالات هورمونی و مشکلات خونی وارد چرخه پزشکی کشورمان شدند.
دستگاه شتاب‌دهنده خطی ایرانی برائ تشخیص و درمان سرطان در کشور ساخته شده است. این دستگاه در درمان بیماران سرطانی و در حوزه رادیوتراپی کاربرد دارد .به طوری که این دستگاه از انتشار یافتن اشعه بە بافت‌های دیگر جلوگیری می‌کند کیفیت و دقت را با هم داراست.

صنعت پزشکی ایران در دوران کرونا
صنعت تجهیزات پزشکی در دوران همه گیری کرونا، دستاوردهای بی نظیری را کسب کرد. در حالی که بسیاری از کشورهای دنیا با شروع همه گیری کرونا دچار کمبود شدید تجهیزات پزشکی و محصولات مصرفی شدند. تولیدکنندگان داخلی، علیرغم تحریم های بین المللی با کمک بخش های مختلف از جمله نهادهای دولتی ضمن مدیریت شرایط، در کمترین زمان نیازهای کشور را تأمین و حتی توان صادراتی را نیز فراهم کردند.
بهبود دستاوردها و توانایی تولید محصولات پزشکی، موجب شده که در حال حاضر تجهیزات پزشکی ایران به ۵۴ کشور جهان صادر شود که در مقایسه با سایر صنایع، نشانه بالندگی و توانایی و تلاش فعالان صنعت تجهیزات پزشکی در ایران است.

فناوری زیستی

پیشرفت های قابل توجه ایران در حوزه زیست فناوری سبب شده است تا کشورمان اکنون جزو ۱۴کشور اول دنیا در این فناوری قرار گیرد.
به نقل از پایگاه اطلاع رسانی بیوتکنولوژی، جمهوری اسلامی ایران از نظر توان و شایستگی بالای علمی دارای وزنه سنگینی در میان کشورهای منطقه است .
هم اکنون چندین پژوهشگاه، دانشگاه های علوم پزشکی و مراکز تحقیقاتی پیرامون این حوزه فعالیت می کنند همچنین بخش خصوصی نیز با توسعه و ایجاد صنایع داروهای زیستی فعالیت چشمگیری دارند. به طوری که با کمک مهندسین مختلف توانایی طراحی و اجرای پروژه های بزرگ تولید داروهای زیستی را دارا هستند. گروه بعدی حوزه کشاورزی است که دانشگاه ها، دانشکده های کشاورزی، مراکز پژوهشی و کشاورزی وابسته به جهاد کشاورزی یا وزارت علوم (پژوهشگاه‌های تحقیقاتی) در این زمینه پیش رو هستند. بخش خصوصی نیز در زمینه ی ساخت بعضی از نهاده های کشاورزی نظیر سم و کود زیستی و یا تولید بذر و نهال اصلاح شده فعالیت می کند. گروه بعدی، حوزه صنعت است، از جمله فعالیت های صنعتی این حوزه می توان به زیست فناوری سنتی (تولید فرآورده های مختلف غذایی،صنعتی، شیمیایی یا پزشکی با ایجاد کارخانه های زیست فناوری)، تولید انواع اسیدهای آلی مانند اسید سیتریک و استیک، تولید انواع آنزیم های غذایی و صنعتی (آنزیم هایی کاربردی در صنایع نوشابه سازی، لبنیات، نشاسته سازی، چرم سازی) اشاره نمود. گروه بعدی سیستم های تصفیه ی بیولوژیکی پساب های صنعتی است که در این حوزه بخش خصوصی فعالیت بسیار خوبی دارد و کلیه ی فعالیت ها از جمله طراحی و اجرای واحدهای تصفیه ی بیولوژیک فاضلاب به انجام می رساند. در چند سال اخیر به دلیل نیاز صنایع نامبرده در بالا (پزشکی، کشاورزی، صنعت و...) بخش خصوصی وارد حوزه ی جدیدی به نام ساخت تجهیزات زیست فناوری شده است که در این حوزه تجهیزات زیست فناوری در بخش های بالا دستی، تولید و پایین دستی توسط شرکت های خصوصی تولید می شود.

نیروگاه ها

پس از پیروزی انقلاب اسلامی با اتكا به ظرفیت های داخلی، تحولی شگرف در صنعت برق رخ داد به طوری كه در چهل سالگی انقلاب، همه نقاط كشور به برق متصل هستند، صادرات برق به كشورهای همجوار انجام می شود، چندین نیروگاه انرژی تجدیدپذیر برای تولید برق در نقاط مختلف كشور ایجاد شده و ایران در صنعت برق خودكفا و در بسیاری شاخص ها از كشورهای اطراف جلوتر است.
با توجه به رشد شبكه برق در سالهای اخیر و امكان افزایش ظرفیت تولید برق در نیروگاه ها، زمینه صادرات برق یا تبادل انرژی از ایران به كشورهای همسایه فراهم شد.
براساس آمار وزارت نیرو ایران با هشت كشور همسایه تبادلات برقی دارد كه در این میان بیشترین صادرات طی پنج سال گذشته به كشور عراق صورت گرفته است.

هوش مصنوعی

خوشبختانه ایران از پتانسیل‌های بسیار خوبی از حیث حضور افراد نخبه و قرارگیری در رتبه سیزدهم دنیا در حوزه نگارش مقالات و داشتن دانش فنی برخوردار است، ضمن‌آنکه توانسته رتبه نخست منطقه در زمینه پایگاه‌های معتبر را نیز از آن خود کند. پایگاه رتبه‌بندی سایمگو (SCImago) در دانشگاه گرانادا اسپانیا، با ارائه آماری از پیشرفت ایران در هوش مصنوعی و قرارگیری در رتبه ۱۵ جهان از حیث نوآوری، اجتماعی و تحقیقات هوش مصنوعی خبر داده و بر اولین‌بودن کشورمان از این حیث در خاورمیانه صحه گذاشته است.
در حال حاضر هوش مصنوعی در ایران توانسته خود را در مسیر تکاملی سیستم‌های امنیتی همچون تشخیص چهره، ساخت ربات‌ها و دستگاه‌های هوشمند در حوزه تولیدی و صنعتی، ارتقا سیستم‌های تشخیص گفتار همچون تبدیل متن به صوت و بالعکس و طراحی بازی‌ها و حوزه‌های کاربردی آموزش قرار دهد.
خوشبختانه بازار کار هوش مصنوعی چند سالی است که در ایران با اقبال خوبی مواجه شده است و شرکت‌های متعددی چند سالی است که در زمینه هوش مصنوعی در کشورمان شروع به فعالیت کرده‌اند. علاوه بر آن با پیشرفت کسب و کارهای آنلاین و کسب و کارهای داده محور در ایران، نیاز به استخراج داده و تفسیر داده‌ها بیشتر شده و در آینده نیز بیشتر خواهد شد. به طور کلی همگام با پیشرفت‌هایی که در دنیا در زمینه هوش مصنوعی رخ می‌دهد و نیاز به متخصصان هوش مصنوعی بیشتر می‌شود، در ایران هم، نیاز به متخصصان هوش مصنوعی در آینده بیشتر خواهد شد و بازار کار هوش مصنوعی در ایران هم روز به روز گسترده‌تر خواهد شد. موقعیت‌های کار در زمینه هوش مصنوعی در ایران بیشتر از این که هست خواهد شد اما در حال حاضر در زمینه‌های زیر به نیروی متخصص بیشتری نیاز است.