ایران پیش از انقلاب اسلامی
در دوران پهلوی، رشد صنعتی کشور ما به دلیل غفلت مسئولین امر و هم‌چنین علاقۀ شدید شخص محمدرضا پهلوی به ظواهر رشد صنعتی غرب، روندی وارونه را طی کرد؛ بدین‌گونه که در ابتدا صنایع تولیدکنندۀ کالا‌های مصرفی وارد کشور شدند و صنعت وارداتی را در کشور پایه‌ریزی کردند. پس از آن به دنبال ایجاد صنایع زیرساختی از جمله فولاد رفتند و در همین حین به فکر ایجاد دانشگاه و تربیت دانشجو نیز افتادند. لذا با توجه به فقدان رشد علم و دانش فنی بومی و هم‌چنین عدم رشد زیرساخت‌ها، این صنایع مصرفی تماماً وارداتی بودند و صنعتی واردات‌محور را در ایران پایه‌‌گذاری کردند.
این آفت، یعنی عدم ارتباط و اتصال بین صنایع تولیدکنندۀ کالا‌های مصرفی و صنایع زیرساختی و دانشگاه، موجب وابستگی دائم صنعت کشور و عقب‌ماندگی آن نسبت به رقبای دیگر شد که آثار آن تا کنون نیز در برخی صنایع مانند خودروسازی مشهود است.
صنایع زیرساختی که پایه و پیش‌نیاز این صنایع مصرفی هستند، در کشور ایجاد نشده بود. از سوی دیگر، هر کدام از این صنایع نیازمند تربیت نیروی انسانی متخصص و دانش فنی بومی بود که زیرساخت دانشگاهی آن، پیش از این باید به وجود می‌آمد. همین امر موجب شد که اولاً، دولت روز به روز نیازمند واردات مواد اولیۀ بیشتر شود و ثانیاً، به دلیل فقدان نیروی انسانی متخصص، حتی در زمینۀ نیروی کار نیز به واردات رو آوَرَد!
حرکت دانشگاههای کشور در جهت صنعتی شدن مغفول ماند و ایجاد چند دانشگاه معدود و موردی در این زمینه، پاسخ‌گو و متناسب با این نیاز نبود.
در این باره می‌توان به دانشگاه گیلان که برای توسعۀ همکاری پژوهشی و فناوری با آلمان غربی تأسیس شد، اشاره کرد. این دانشگاه در سال 1356 شمسی (1977م) تأسیس شد؛ در صورتی که از سال‌ها قبل صنایع مختلفی از کشور آلمان به ایران وارد شده بود و ضروری بود که پیش از آن، مؤسسات آموزشی و علمی برای تربیت متخصصان در ایران به وجود آید. اگرچه تأسیس برخی دانشگاه‌ها از سال‌ها پیش از آن اتفاق افتاده بود، اما توجه به تاریخ تأسیس برخی دانشگاههای صنعتی در ایران، این غفلت را به وضوح نمایان می‌سازد. دانشگاه علم و صنعت ایران در سال 1341 شمسی و صنعتی شریف در سال 1344 شمسی تأسیس شدند.
محمدرضا پهلوی در کتاب پاسخ به تاریخ می‌نویسد:
به کمبود تجهیزات و مواد خام و وسایل ارتباطی، کمبود تکنسین هم اضافه شده بود. ما بیش از یک‌میلیون خارجی را به خدمت گرفته بودیم. قبلاً به بی‌توجهی که به پرورش مهندسان و سرپرستان و مجریان و کارگران ماهر شده بود اشاره کردم، ولی تعداد آن‌ها باز هم کفایت نمی‌کرد و سرانجام واردات به رغم همه‌چیز، بی‌اندازه زیاد شد و سیر تورمی را موجب گردید که می‌خواستم به هر قیمتی شده آن را مهار کنم.
با وجود تأسیس دانشگاههای متعدد در دوران پهلوی، روند علمی دانشگاههای ما در مرحلۀ اول خود، یعنی آموزش‌محوری، متوقف شده بود. سهم کشور از تولید علم در دنیا در اواخر دورۀ پهلوی متناسب با نسبت جمعیتی ایران و دانشگاههای ایران نبود. توضیح آن‌که، کشوری که یک درصد جمعیت کل دنیا را داراست، به طور منطقی باید یک درصد از مقالات دنیا را تولید کند؛ در حالی که در سال 1979 میلادی (1357ش) سهم ایران از تولید علم دنیا، حدود یک‌دهم درصد بوده است. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا اواسط دهه 70 شمسی، توقف در مرحله آموزش‌محوری به پایان رسید و رستاخیز علمی کشور در پژوهش و تولید علم آغاز شد.
روند علمی در جمهوری اسلامی
پس از انقلاب اسلامی، ایران همانند تمامی کشورهای دنیا در حال سپری کردن چهار مرحله پیشرفت علمی ـ دانشگاهی است:
مرحله اول: آموزش‌محوری، مرحلۀ نخست علمی همۀ دانشگاههای دنیاست؛ به این صورت که فقط زیرساخت‌ها شکل گرفته و دانشجو جذب می‌شود و آموزش می‌بیند.
مرحله دوم: پس از مرحلۀ آموزش‌محوری، مرحلۀ پژوهش‌محوری آغاز می‌شود. در این مرحله دانشجویان با استفاده از آموزش‌‌‌های فراگرفته‌شده، اقدام به پژوهش کرده و تولید مقاله می‌کنند.
مرحله سوم: در مرحلۀ بعد، دانشگاهِ پژوهش‌محور، تبدیل به دانشگاه فناور می‌شود؛ با این توضیح که مقالات از جنبۀ علمی صِرف، به مرحلۀ عملیاتی و تولید فناوری ارتقا می‌یابد.
مرحله چهارم: در این مرحله، فناوری تولیدشده در دانشگاه‌ها در عرصۀ اقتصاد اثرگذاری کرده و منتهی به ایجاد اشتغال و افزودن ثروت ملی می‌گردد.
موتور پیشران حرکت علمی کشور در دو دهۀ گذشته، با محوریت قرار دادن پژوهش، با سرعت بسیار بالایی به حرکت درآمده است.
سریع ترین نرخ رشد علمی در میان کشورهای جهان
بنا بر گزارش پایگاه علمی «نیوساینتیست»، ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی، بیشترین سرعت رشد را در زمینۀ تولیدات علمی در میان تمامی کشورهای دنیا از آن خود کرد. طبق این گزارش، بر اساس اطلاعات پایگاه علمی «کلاریویت آنالیتیکس» یا ISI، سرعت رشد علمی ایران، یازده برابر متوسط جهانی بوده است.
ارتقای علمی 36 پله‌ای ایران در 25 سال اخیر
بر اساس نتایجی که پایگاه استنادی اسکوپوس(Scopus)، منتشر کرده است تعداد مدارک علمی ثبت شده از جمهوری اسلامی ایران در سال 1996 برابر با 842 مورد بوده و در سال 2022، تعداد مدارک و مستندات علمی کشور به رقم 78184 مورد افزایش یافته است و نسبت به سال 1996، رشد بیش از 90 برابری را نشان می‌دهد.